Intervista e rrallë e At Zef Pllumbit, 14 vjet më parë, që mbetet aktuale po aq edhe sot. Një rrëfim për besimin, Shqipërinë dhe shqiptarët…
Biseda e Don David Gjugjës me Atë Zef Pllumin, OFM. është realizuar në mjediset e programit të Gjuhës Shqipe, pranë Radio Vatikanit më 20 maj 2004, ku në vijim supershendeti.com sjell pjesë të përzgjedhura…
Në muajin maj 2004 Atë Zef Pllumi, françeskan shqiptar, ishte për një vizitë në Romë.
Atë Zefi, i mirënjohur për veprimtarinë e tij meshtarake, sidomos në Tiranë e në Shkodër, për persekutimin e jashtzakonshëm nga ana e regjimit komunist e për veprimtarinë e tij të shquar letrare, lindi më 7 prill 1924 në Mal të Rrencit, pranë Lezhës.
Ishte tepër i vogël, kur zgjodhi rrugën e jetës rregulltare françeskane.
Vijoi, kështu, mësimet ndër fretën, deri më 1942, kur kreu liceun ”Illyricum” në Shkodër.
Taman kur përgatitej për të vijuar jashtë shteti studimet filozofike e teologjike, iu desh t’i ndërronte universitetet evropiane me një universitet tjetër: atë të burgut.
U arrestua për herë të parë më 14 dhjetor të vitit 1947.
Në fillim të vitit 1948 u dënua me tri vjet burgim, që i vuajti në Shkodër, Beden të Kavajës, Orman Pojan të Maliqit.
Sapo u lirua, u kthye ndërmjet sivëllezërve te kuvendi françeskan i Arrës së Madhe.
Në vitet 1958-1967 shërbeu si famullitar në Malësitë e Dukagjinit.
Në shtator të 1967–tës u arrestua rishtas dhe u dënua me 25 vjet burgim.
Këtë herë iu desh të rrinte tepër gjatë në universitetin e burgut, duke lëvizur nga Spaçi, në Kryporet e Vlorës, në Ballsh, Fier, Zejmen e Shën Vasil të Sarandës.
U lirua në prill të vitit 1989, për të rifilluar më 1990 misionin e tij meshtarak në Tiranë e në Shkodër.
Rilidhi, jo pa vështirësi të të gjitha natyrave, fillin e jetës, të këputur brutalisht.
Tani në biografinë e tij u dukën emrat e vendeve, që duhet t’i kishte shkelur në të ri: Itali, Belgjikë, Francë, Gjermani, Poloni, Kroaci, SHBA… Shkollë e re kjo, për fratin e vjetër!
E nisi edhe veprimtaria e tij letrare, që e radhit ndërmjet shkrimtarëve më në zë të ditëve tona, me një sërë veprash.
Kujtojmë “Rrrno vetëm për të tregue” , vepër me tre vëllime (V. I T. 1995/ v. II T. 1997; v. III T. 2001), “Antipoezi për shekullin XX, Poemë antiepike”, (T. 2001); “Françeskanët e mëdhaj shqiptarë” (T. 2001); “Siç thonim dje – përmbledhje publiçistikash” (T. 2001); Para njëmijë vjetëve – skenarë filmi (T. 2003) dhe vepra e fundit “Frati i Pashallarëve”, (Sh. 2004).
Disa prej këtyre veprave, ndonëse të bazuara mbi përvojën e burgjeve, e kanë kaluar tejet cakun e kujtimeve.
Kanë marrë karakterin e veprave të mirëfillta letrare, që pasurojnë fondin aq të varfër të letërsisë shqiptare, e cila që prej më se një gjysëm shekulli ka prodhuar kryesisht vepra të indoktrinuara.
E vepra të tilla nuk i thonë më asgjë lexuesit.
Kështu Atë Pllumi, që ka shkruar në dialektin gegë, është përfaqësus i shquar i shkollës letrare të Veriut.
Por Atë Zefi njihet edhe për veprimtari të tjera: firmë publicistike, që duket rishtas në shtypin e kohës (vijon të botohet në gazetën “Bota shqiptare” të Romës, shkrimi i tij i fundit publicistik “Demokracia shqiptare me dy diktatorë”) ai pati marrë mbi vete një vepër tjetër të lumnueshme: ribotimin e revistës famëmadhe të Françeskanëve “Hylli i Dritës”.
Dhe ia doli mbanesh jo vetëm ta botonte, por edhe t’i jepte shkëlqimin e parë, në një kohë kur shtypi shqiptar përgjithësisht, s’premton asgjë të mirë.
Por “Hylli” i lavdishëm, u detyrua të mbyllej rishtas për mungesë fondesh, për t’u hapur s’e di se kur…..
Gjithsesi Pater Zefi vijon të botojë, ndonëse sytë nuk duan t’i binden më (2004).
Por, si shkruan ai për vete në fund të një autobiografie të shkurtër, për të “thonë se âsht i marrë e nuk rrin me dekë rahat”.
Fjalë filozofike që përmbledhin simbolikisht atë mendësi, e cila nuk e lë shqiptarin të ecë përpara.
Si ngjet me shumicën e njerëzve të Kishës që vijnë në Romë për probleme të ndryshme, edhe ai erdhi të na takonte në redaksinë e Radio Vatikanit.
I ftuar nga dom David Gjugja për një intervistë, iu përgjigj me kënaqësi ftesës dhe bisedoi gjatë e shtruar para mikrofonit të përgjegjësit të Programit shqip pranë Radios së Papës…
Don Davidi: – Jam shumë i emocinuem, shumë i kënaqun, që kam para vedit këtu, në studiot e Radio-Vatikanit, një prej atyne figurave të mëdha, që janë dëshmi e gjallë, hallkë lidhëse, apo ma mirë me thane, hallkë e pakëputun e traditës mijëvjeçare të krishtenimit në Shqipní, hallkë vendimtare e Kishës, e meshtarëve dhe e rregulltarëve, që dishmon për mbijetesën e Kishës katolike në Shqipëri, e cila pas aq shumë vuajtjesh e përndjekjesh sistematike e të tmerrshme, mâ në fund ia doli me fitue mbi fuqitë djallëzore të komunizmit të Enver Hoxhës e të shokëve të tij. E kam fjalën për Pater Zef Pllumin, françeskan shqiptar.
Pater Zef, po fillojmë me përshëndetjen tonë të zakonshme: mirëse ju pruni Zoti!
Pater Zefi: – Mirë se u gjeta!
Don Davidi: – Si jeni?
Pater Zefi: – Jam shum mirë. Po thom mirë, se jam 80 vjeç e shokët e mij s’kanë mërrijtë me i bâ kaq vjet.
Pleqnia kurr nuk asht e mirë, por, mbasi jam në gjendje me folë e me mendue, prap se prap ia di Zotit për nderë e thom se jam shum mirë.
Don Davidi: – Pater Zef, ju jeni një dhantí prej Zotit për né, sepse, sikur thatë edhe ju vetë, jeni këtu për me tregue atê që ka ndodhë; e jo vetëm të këqijat, por sidomos për të na tregue edhe një herë se fuqia e dashunisë së Zotit, fuqia e Krishtit të ngjallun, ka ngadhënjye mbi anmikun e Kishës, të popullit, të vendit…
Pater Zefi: – Po, sigurisht. Ajo asht puna mâ e mirë dhe detyra qi kena na, pleqt, për me mujtë e me e kallëxue, në mënyrë qi të tjerët qi vijnë mbas nesh, të bâjnë si të duen vetë, por t’i dijnë punët, të cilat na i kemi kalue, të mirat e të këqijat; kemë lumninë qi kem pasë, kemë vuejtjet qi kem pasë e edhe shkatërrimin, termekun e madh të komunizmit, qi shembi tokën tonë.
Don Davidi: – E, mos të harrojmë, kemë sidomos qëndrimin burrnor, në saje të të cilit u ruejtën vlerat njerëzore, kombëtare, shpirtnore, fetare. Ju keni shkrue disa libra, si libri me kujtime “Rrno vetëm për me tregue”; keni rrëfye me hollësi prekëse vuejtjet e tmerret e kohës e, sikur thashë mâ përpara, keni vû në pah fuqinë e Zotit, që ju ka mbajtë gjallë ju e ka mbajtë gjallë fenë në zemrat e shumë besimtarëve. Cila âsht porosia kryesore që keni dishrue me na transmetue ne, lexuesve, përmes kujtimeve tueja?
Pater Zefi: – Çdo jetë, sado bukur qi të kalojë e sado e kandshme qi të jetë, nuk ka veshtrim pa vuejtje.
Por ka vuejtje mbi vuejtje.
Moshës sonë i rá mbi krye nji vuejtje e jashtzakonshme, diktatura komuniste.
Megjithatë, nuk kje një gjâ e papritun në popullin shqiptar.
Atë Fulv Kordinjano ka shkrue në revistën “I Jesuiti” në vitin 1920 se kur popullit shqiptar t’i vijë koha me u vû në kontakt me kulturën përendimore, ky popull ka me përqafue o jakobinizmin antiklerikal, ose komunizmin ateist. Edhe ashtu ndodhi.
Prandej të parët tonë pak a shumë na kanë pregatitë gjatë formimit shpirtnor qi na kanë dhanë kur ishim të rí, nuk na kanë lanë të papregatitun.
Ishin të pregatitun ata për vedi, e na pregatitën edhe né, në mënyrë qi të mund t’i rezistojshim një persekucjoni antikatolik, persekucjonit fetar në Shqipni.
Don Davidi: – Pater Zef, gjithë këto paralajmime, veç Kordinjanos, i kanë bâ edhe meshtarë të tjerë, priftën e rregulltarë jezuitë e françeskanë, të cilët e parafolën ketë të zezë, ketë rrebesh kaq të rrebtë: Ju mendoni se populli shqiptar do të kishte mujtë me e shmangë komunizmin, apo duhet ta konsiderojmë si pasojë të ndikimit të disa faktorëve, që e sollën këtë lloj regjimi në mënyrë të pashmangshme?
Pater Zefi: – Ishte rrjedhë e logjikë historike.
Nuk mund të shmangej.
Për me hi prej një mbrapambetje, nuk po thom feudale, se do të ishte tepër e përparueme, por prej një mbrapambetje shekullore, në shekullin XX, qi ishte mâ i përparuemi i shekujve, duhej një hap jo i zakonshëm përpara.
Hapi duhej të ishte revolucionar, sepse revolucionet i pershpejtojnë punët.
Gjithkund, veç te na jo! Te na revolucioni, në vend qi me i pershpejtue punët, me i kapercye epokat historike me një hap të vetëm, i zmbrapi epokat.
Na ktheu mbrapshtë. Sepse hapi mund të bâhet para, por mund të bâhet edhe mbrapa. Mjerisht ashtu ndodhi në Shqipni.
Don Davidi: – E megjithatë, në atë periudhë kur paralajmohej e kur çfaqej komunizmi, kur e qitëte kryet kadalë-kadalë, kemë pasë njerëz, personalitete me nivel ndërkombëtar, botnor, me një mendje të mprehtë, me një largpamësi të jashtzakonshme, apo jo?
Pater Zefi: – Asokohet mund të thom se në Shqipni intelektualët mâ të mëdhaj ishin klerikë katolikë.
Nuk asht nevoja me i përmendë.
Mjafton me kujtue se çdo famullitar – çdo famullitar, ishte shumë mâ i pregatitun se një profesor i soçëm.
Klerikët katolikë kishin po atë kulturë, qi kishte Evropa, kryesisht Evropa qëndrore, Austria. E kultura austriake ishte shumë e balancueme.
Ndërsa mbas Luftës I Botnore, studentët shqiptarë nisën me shkue e me studiue edhe në Francë e në Italí, ku sundojshin idetë antiklerikale e antifetare, që kishin mbî nga Revolucioni Freng.
Qysh këtu nisi të parashikohej ardhja e komunizmit në Shqipní.
E kjo, jo pse studentët shqiptarë në përendim ishin djelm të këqij; jo, ishin djelm të mirë, por me ato gjykimet e tyne djaloshare, kur kthejshin në Shqipní e e shihshin vendin aq të mbrapambetun, mendojshin me i kalue epokat me nji hap; por a kapërcehen epokat me nji hap?!
Don Davidi: – Jo, nuk âsht e mujtun, sepse kush e bân hapin tepër të gjatë, në një shteg me gropa…
Pater Zefi: – … bjen mrendë. E ashtu edhe ndodhi.
Ata kishin vullndet të mirë, por nuk e kuptuen çka ishte në të vërtetë komunizmi.
Komunizmi asht idé e bukur në teori, asht dishira me i bâ gjith njerëzit të barabartë, të bashkuem.
Ide shumë të bukura. Por vjen puna qi partitë e sidomos përfaqësuesit e naltë të tyne, kanë ide krejtësisht të tjera.
E kështu, peshkaqejt e mëdhaj, që drejtojshin komunizmin, i gllabëruen të gjithë peshqit e vogjël, pikërisht ata qi luftuen e diqën për nji të ardhme vertetë të lumtun të njerëzimit, siç ishte djelmnia komuniste e asaj kohe.
Don Davidi: – Pater Zef, tue ju falënderue për ketë bisedë atnore, vëllaznore, të përzemërt, më duhet t’ju kthej mbrapa e t’ju lutem të na pikturoni kuadrin e situatës shoqnore-politike-kishtare që i parapriu komunizmit dhe e bâni të mujtun fitoren e tij në Shqipni e në gjysën e botës…. Pse, për shembull, Imzot Noli dështoi si qeveritar….?
Pater Zefi: – Imzot Noli dështoi si qeveritar, pse nuk ishte njeri i politikës.
Mjerisht në Shqipni nuk ka pasë kurr njerëz të politikës.
I vetmi qi mund të thomi se kishte pregatitje politike, ishte Luigj Gurakuqi, i vetmi njeri i vërtetë i politikës qi ka pasë Shqipnia.
Të tjerët ishin përfaqësues të një politike së huej.
Turkhan Pasha, Ismail Qemal Vlora ishin poltikanë të njoftun, por përfaqësues të perandorisë turke, të një kohe së kalueme; prandej nuk mund ta përfaqësojshin Shqipninë si vend i lirë, indipendent, i pamvarun.
Asht e vërtetë se u takoi atyne me e çpallë e me e bâ, por nuk mund të përfaqësojshin një klasë politike ose nji grup politik të pregatitun, me idè krejtësisht shqiptare.
Një klasë apo një grup i tillë nuk ekzistonte.
E ndër ta ishte edhe Fan Noli, qi ishte i aftë për pendë, por jo për politikë.
Don Davidi: – Don me thânë edhe pamvarësia, çlirimi nga pushtimi shumshekullor turk, e gjet popullin të papregatitun, në kllapí…
Pater Zefi: – Shikjo, e ka thane tjetër kush para mejet, e ka thanë Faik Konica, qi Shqipninë e krijuen idealistat, patriotë e idealista; politikanët e shkatërruen….
Don Davidi: – e populli e vuen…
Pater Zefi: – Sigurisht!
Don Davidi: – …Dihet se feja e krishtenë ndër shqiptarë nisë qysh kur Shën Pali e Shën Andreu shkelën në këto treva, tue i hapë kështu rrugën një tradite të lumnueshme, tepër të lashtë. Thue mund të mendojmë se shqiptarët, pikërisht në çastet mâ kritike të historisë së tyne, i ranë mohit këtij burimi, u larguen prej tij, për të rravgue larg, apo edhe në ketë rasë qemë viktima të politikës së atyne që janë mâ të mëdhaj se na, e kam fjalën për perandoritë që sunduen botën, për perandorinë romake, bizantine e ottomane.
Pater Zefi: – Eeee… mjerisht këtu qindron e keqja historike e popullit tonë, pse përpara jemë kenë si gjith popujt tjerë, por kur u ndá Perandoria Romake, na u gjetëm të dám dysh mbrenda kësaj Perandorie.
Veriu me Romën, pra me okçidentin, ndërsá Durrsi, që kje kufini krysor i vijës së Theodosit e pjesa tjetër, i mbetën Perandorisë Bizantine.
Populli – i cili asokohe nuk ishte endè popull shqiptar, siç i thomë sot, asokohe fise ilire, prej kah kemë rrjedhë, u gjet në nji situacion aq të vështirë historik sa mâ s’ka, situatë lufte, që nuk pushoi kurr mbrenda kufijve tonë.
Luftat i luftojshin të mëdhajt ndërmjet vetit, po shqelmat e tyne i hajshim na, i báte ky popull.
E kështu u formue kultura e mosbesimit.
Shqiptari e hupi shpresën në njanën e në tjetrën palë.
Nisi mos me i besue mâ kurrkuj.
E kështu edhe kultura pësoi dame të pariparueshme, sepse lufta bjen me vedi gjithmonë rrenim, bjen shkatërrim, e jo vetëm shkatërrim material, por edhe moral, e sidomos kulturor.
Don Davidi: – Ç’kuptim kanë për ju përndjekjet, martirizimi? Sa vjet keni kalue ndër burgje e kampe përqëndrimi?
Pater Zefi: – Sa vjet?
Vjet thue?
Kam kalue tanë jetën…. qysh në riní, d.m.th. qysh kur kam kenë 20 vjeç, sepse pikërisht kur ishem në ketë moshë, në Shqipní hynë komunistat.
Filloi atëherë jeta e burgut, e vijoi derisa u bâna 65 vjeç, kur u lirova.
Por nuk asht se kam vuejtë vetëm unë: vuejtjet e mia janë një pjesë fort e vogël e vuejtjeve të mëdhá, të papërshkrueshme të mbarë popullit shqiptar.
Burgjet e kampet e përqëndrimit janë kenë si dordoleci në arë, për me trembë sorrat; njashtu janë kenë kampet e burgjet, ku janë grumbullue njerëz pa faj pa mëkat, thjeshtë për mos me e lanë rahat pjesën e ashtuquejtun të lirë të populli, por me i thanë:
“Kqyr, a e sheh sa keq asht ai?
Njashtu ta bâj edhe ty, në kje se të shkon mendja me hapë gojën e me çilë zanin, e aq mâ keq, në kje se të shkon mendja me kalue edhe në veprim.
Por populli ka vuejtë në njëmijë mënyra, sepse ka burg mbi burg.
Tanë populli, mbrendë e jashtë, ishte në burg.
Don Davidi: – E cila asht domethânja e martirizimit – e vuejtjes me e pa kuptim? Sepse në sa në vetvete asht krejt pa kuptim, nuk asht aspak pa kuptim për ata që kanë pësue për hatër të Krishtit a të etjes për liri e demokraci njerëzore e shoqnore….
Pater Zefi: – Shikjo, e thaçë edhe nji herë qi jeta nuk ka veshtrim pa vuejtje.
Edhe ai qi mendon se asht mirë, mirë, mirë, krejt mirë, edhe në kjoftë se s’i mungon asgja materiale, asht vetë jeta që nuk e lên rahat, sepse ka vuejtjet e grindjet e veta të mbrendshme.
Njeriut i shamatohen trutë mbrenda vedit, jo mâ kur krijon familje e kur asht në shoqni me të tjerë.
Vuejtja asht e pashmangshme në jetë, por varet si i konsideron vuajtjet, si i bán vuejtjet, kuj ia kushton vuejtjet…. na i quejmë flijim, se vuejtjet janë flije.
Në kjoftë se na këto flije ia kushtojmë Zotit edhe i bájmë për hater të Tij e i ktehjmë në flije shpirtnore, atëherë báhen shumë mâ kollaj e kthehen në shpëtimtare si për atë qi vuen e, ishalla edhe për të tjerët.
Mue, gjatë jetës së burgut, më kanë takue shum rasa kur, ndër tortura, s’kishem çka me bâ tjetër, veç me i lypë ndihmë Zotit, me e lutë, tue thanë:
“Aman, më pështo!”.
E më ka ndodhë në një rasë që ai, i cili po më torturonte, më tha:
“Çka je kah i lot buzët?
Po lutesh, a?” .
“Po – i përgjegja – tue lutë Zotin jam!
Jam tue iu lutë qi ta shndrisin menden mos me më rrahë mâ”.
Edhe ai stepej përpara kësaj gjendje, përpara buzëve që lëvizshin pa fjalë… përpara uratës së shqiptohej pa zâ.
Vuejtje ishte, por mvaret…
Dikush disprohet e des mbrendë e barabar prej vuejtjes nuk pështon, dikush tjetër e bán për hater të Zotit.
E kjo na ka ndodhë në përgjithësi né, të gjithë klerikëve katolikë.
Jemë kenë të formuem kështu!
Don Davidi: – Ju në librat “Rrno vetëm për me tregue”, e në libra tjerë, i përshkrueni pikërisht këto vuejtje, tue dënue të keqen por, e kjo t’ bân me të vërtetë përshtypje, tue mos urrye askend, madje tue i falë autorët…
Pater Zefi: – Kur i kam shkrue këto libra, nuk kam dashtë me bâ letërsi.
I kam shkrue që mos të harrohet, mos të harrohet – po e përsëris – çka kemi hjekë, jo vetëm na, por gjithë populli shqiptar.
Në kje se Vëllimi I kujton krysisht vuejtjet e klerit katolik e të nji pjese të intelektualëve, Vëllimi II asht për të gjithë Shqipninë, e cila quhej e lirë, por e lirë nuk ishte.
Në sa Pjesa III përfshin vuejtjet e burgut jo vetëm të mijat, por të shumkuj, madje mâ shumë të tjerëve.
Qellimi i tyne asht kryesisht historik, për me kundërshtue historinë krejt rrenacake, krejt gënjeshtare qi asht shkrue gjatë këtyne 50-vjetëve.
E mjerisht, mjerisht, tue kenë se burgjet e vuejtjet ishin të panjoftuna, jo prej shumkuj, por gati prej gjithkuj, njerëzit i kanë besue asaj historisë idilike, qi asht shkrue, aq sa po të kallxoj nji gjâsend.
Më ka takue, mbas ’90-ës e këndej, me ndeshë nji vajzë në tren, në sa udhëtojshe nëpër Itali. Ishte prej Lancianos.
Babën e kishte tregtar të madh. Jo thjeshtë tregtar, por mâ tepër industrialist.
Më thotë vajza, në sa treni përshkonte udhët e Italisë:
“Në kohëne komunizmit mediat aq të mirë e paraqitshin gjendjen e Shqipnisë, sa si baba i em, ashtu edhe unë e tanë familja, bâmë kërkesë me shkue në Shqipni.
Shyqyr që s’na kenka dhânë leja se vetëm tash e kuptuem ku e paskemi pasë ndër mend me u mbytë.
Vetëm tash, pra, e morëm vesht cila ishte e vërteta”.
Prandej i kam shkrue këto libra.
Jo se kam pasë qellim me denue kend, pse kurrkend nuk kam dënue; asht kenë nji fatkeqësi e madhe e popullit shqiptar.
Madje fatkeqësi mund ta qyejmë edhe për ata që kanë pasë detyrën e torturuesit, për ata që kanë martirizue vëllazënt e vet shqiptarë.
Nuk më duket zanat fort i kandshëm ai i njeriut që rrjep lëkura njerëzore.
Prandej nuk kam urrye kurr e kurrkend…
Don Davidi: – Ç’mendoni për politikën shqiptare e për politikanët? Mendoni se kemi politikanë të vërtetë, me nivel?
Pater Zefi: – Kjo âsht e meta mâ e madhae e historisë së këtij populli.
Të thashë edhe përpara: na jemë çpallë shtet në vedi, pa i pasë njerëzit që ta drejtojnë, pse zakonisht shtete i drejton politika, popujt i drejtojnë njerëzit e politikës; janë ata që e japin drejtimin, porse njerëzit e politkës janë pak a shum të pregatitun, duhet të jenë kështu.
Ndërsa në Shqipni asht krijue mendimi feudal se ai që ka politikën, ka gjithçkafen në dorë, se politika asht burim fitimit.
Shqiptari endè s’e ka kuptue se politika asht shërbim e jo fitim.
Vetëm kur të vijnë ata njerëz që kanë me e kuptue se politika asht shërbim, atëherë, po, mund të shpresojmë….
Ti merre fjalën ministër.
Po ta përkthejmë, don me thanë shërbëtuer; po te na ka kuptimin sundimtar, që don me thanë gërryes.
Asht i pari mendim që duhet ndërrue.
Nuk asht aspak e lehtë, por kadalë –kadalë…
Tashti po bâhen 100 vjet që jemë të pamvarun – 100 vjetori i Pamvarsisë do të kremtohet në vjetën 2012 – por endè s’kemë mërrijtë me formue shtet!
Kjo âsht fatkeqësia mâ e madhe e këtij populli.
Mbas njiqind vjetësh, alá s’ka shtet të vërtetë. Jemi pa dritë, pa rrugë, jemi pa ujë, pa gjithçka.
Don Davidi: – Pater Zef, e Kisha, në këtë situatë të vështirë shoqërore, ekonomike e politike, me gjithë mungesën e infrastrukturave, mundohet me bâ çka mund të bâhet, apo jo?
Pater Zefi: – Kam pasë dhânë nji intervistë në revistën “Jezus” para disa vjetsh.
Me njata mendime qi kam kenë atëherë, me njato jam edhe sot.
Më pat pvetë ai kryeredaktori i revistës e më pat thanë:
“Po Kisha katolike si asht në Shqipní?
I thaçë: “Ajo anije s’ka zbarkue në brigjet tona”.
Si – tha – po unë kam ato, statistikat. Janë ma se njiqind priftën, njiqind mungesha.
– Po, more, po – i thashë –janë, janë…
Ka, si priftën, ashtu edhe mungesha – por nuk e di a janë mâ tepër degë e Kryqit të Kuq, apo njerëz të Kishës, qyshsè kanë hapë ambulanca e merren mâ teper me punë qi i takojnë Kryqit të Kuq.
Na në Shqipni kemi nevojë mâ tepër për mend, për trû, ata vijnë e na bâjnë injicjone, po injicjonet nuk na i shëndoshin trutë.
Kisha misjonin e vet e kryen ndër shkolla nëpërmjet kulturës e jo tue dá pako, ndihma ushqimore….
Nuk po thom se asht gjâ e keqe; asht gjâ e mirë, por qi ndihmon vetëm trupin, në sa menden e shpirtin pak i ndihmon.
Mjerisht edhe sot na kemi nji fatkeqësi të madhe se s’kemi klerin shqiptar të mjaftueshëm.
Ashti ai qi e din se ku i dhemb e ku i djeg shqiptarit, qi ia njeh të metat e të mirat.
Mjerisht klerikët e vjetër shqiptarë u shuen, ose nuk janë mâ në gjendje për punë.
Mosha bân punën e vet.
Kështu Kisha mbet në duer të të ardhunve.
E ata që erdhen, erdhen me ‘i farë mendimi se po krijojnë Kishën.
Menduen se këtu ishte vend-bosh.
Harruen se Kisha në ketë vend asht qysh në kohë të Sh’Palit.
Menduen se po vijnë si misionarë me hjedhë themelet e Kishës së re.
Këtu asht e meta e Kishës katolike në Shqipní të soçme, e cila nuk ka marrë para syshë kurrgjâ çka asht kenë e prandej edhe asht pa themele.
Don Davidi: – Sidokjoftë, shenjat premtuese nuk mungojnë, e nuk mund të mohohet se asht bâ një punë e madhe…..
Pater Zefi: – Âsht bâ punë e madhe; sidomos janë bâ kishat, kuvendet, ndertesat, e edhe shkolla janë hapë, por jo aq shum sa duhet, sepse edhe populli katolik, në krahasim me çka asht kenë, asht shumue, pse asht shumue populli në përgjithësi.
Atëherë a’ kenë folë për një qind mijë katolikë, sot sigurisht katolikët nuk janë nën 500 mijë. Por në kjoftë se atëherë janë kenë njëqind shkolla, sot duhen me kenë 500.
Pra kjo asht e meta kryesore e Kishës katolike në Shqipni: nuk i përgjigjet nevojave të kohës, sidomos në çashtjen e kulturës.
Për kah kishat, janë mâ të mira se ç’janë kenë, kuvendet e famullitë janë mâ të mira se ç’janë kenë, por janë të gjitha punë materiale.
Don Davidi: – Nji prej sfidave që duhet të përballojë sot Kisha në Shqipni, asht edhe takimi ndërmjet zonave të ndryshme, banorëve që lëvizin nga krahinat e ndryshme, që dynden drejt zonave fushore, sidomos drejt qytetve…… kjo zhvendosje mund të krijojë shqetësime, por mund të jetë edhe pasuri, po të shfrytëzohet si duhet…
Pater Zefi: – Asht pasuni e paçmueshme, persè qytetet përtrihen me gjak të ri, me një gjak shumë të fuqishem, në kjoftë se ka kush i edukon, kush i drejton.
Por në kjoftë se ne, klerikët, nuk i vêmë detyrë vedit me i marrë këta njerëz e me i çue te Zoti, ka me dalë tjetërkush qi, për së shpejti, ka me i çue te djalli.
Prandej duhet me gjetë metodën, se si me i çue këta njerëz te Zoti. Kisha vetëm nuk mund t’ia dalin. Sot janë mediat….
Don Davidi: – Ju keni mendimet tueja për metodat: doni, për shembull, të krijoni një radio me vlerë, qi të punojë pikërisht për edukimin e krishtenë, por kjo deri tash ka mbetë vetëm dishirë… të cilën urojmë ta realizoni sa mâ shpejt…
Pater Zefi: – Ishalla ka me u realizue.
Mjetet m’i kanë dhurue qysh në vjetin 1991-92. Sigurisht qi ato janë plakë, se këto mjetet po dalin përherë e mâ të reja.
Por sidokjoftë, munden me shërbye si bazë.
Mjerisht ai plan i emi nuk u kuptue pse – si i thonë nji fjale – si të kruen dora jote, nuk të kruen e kurrkuja – misioinarët nuk i dinë nevojat e verteta:
Janë misionarë të mirë – nuk mund të flas keq për kurrnji – kanë punue përtej fuqive të veta e me flijime të mëdha, por gjithsesi nuk e dinë se ku na dhemb e ku na djeg.
Don Davidi: – Përmendët mâ parë arkivin shtetnor. E di se në këtë arkiv ka shumë dokumente të rrëmbyeme prej arkivave të jezuitëve, të fretënve, prej zyrave famullitare…; mandej vepra të randësishme, që mbahen ndrŷ e që, mendoj, se meritojnë me pá dritën….
Pater Zefi: – Kjo nuk më duket gjâ e keqe, sepse me mbajtë nji arkiv, duhet me pasë kushte teknike, sot për sot të jashtzakonshme, pse letra asht letër e pergamena-pergamenë: prishen vedit; koha bân punën e vet, mikrobet të veten…
Unë jam sjellë shum nëpër arkiva, jam interesue teper për me dijtë çka ka aty e per me xjerrë edhe ndoj send prej tyne.
Kam pá, prandej, se shteti ka krijue kushte me të vertetë të mira.
Kështu nuk kishem me dishrue që të dalin prej atij vend.
Mendoj, veç, se duhet t’i jepet mundësia me i konsultue, me i studiue e me i fotografue të gjith atyne, qi kanë nevojë për këtë material.
E kjo, thjeshtë sepse na, si Kishë e si provinçë, nuk kemi mërrijtë alá me krijue konditat që ka shteti për me ruejtë letrat e pergamenat.
Don Davidi: – Me që e kemi fjalën për arkivin, në arkiv të shtetit ruhen edhe Kodikët, që kanë vlerë të jashtzakonshme. Mund t’i quej letërnjoftim për popullin shqiptar, për Kishën shqiptare, të cilën e radhisin ndërmjet kishave mâ të mëdhá, mâ të vjetra, mâ fisnike. Si i vlerësoni Ju këta kodikë: Kodikun e Beratit e të tjerët, ku gjinden fragmente të ungjijve ndër mâ të vjetrit.
Pater Zefi: – Unë i kam pasë studiue në kohën kur studiojshe teologjinë .
I kam pasë njoftë të tanë: Codex Aureus, Codex Rubles; Codex Anthimi, Codex Beratensis…
Këta janë kenë të ruejtuna në nji Kishë në Berat.
Sot i ka në dorë shteti.
E unë mendoj se asht tepër mirë qi i ka shteti, përse ka mundësi me i ruejtë, në sa ndër né do të ishin damtue, siç paten fillue me u damtue.
Don Davidi: – Sigurisht ruejtja asht punë e mirë, por nuk mund të mos e quejmë fatkeqësi që këto Kodikë të mbeten të panjoftun për nxanësit e shkollave, sepse askush s’e ka marrë mundim me i përfshi në programet e tekstet shkollore…Në sa do të ishte mirë që pikërisht me to të niste studimi i traditës kulturore shqiptare….
Pater Zefi: – Këtu asht e meta e madhe edhe e Kishës.
Nuk i ka kushtue kujdes kulturës, sa i ka kushtue infrastrukturës.
Shkollat qi janë hapë sot prej klerit katolik, janë hapë me programe shtetnore e me tekste shtetnore.
Atje alá vazhdojnë idetë komuniste, materialiste…
Gjithçkafja asht e rreme.
Prandej shkollat qi të hapë Kisha katolike kishte me u dashtë të jenë shkolla të veçanta, ku të mësohet kultura e vërtetë.
Tekstet duhet të bâhen të reja, të gjitha.
Na duhet një kulturë me të vërtetë evropiane.
Edhe s’kishe me i thanë mâ shkolla klerikale, por Euroshkolla, që të bâhet mësim si kudo në Evropë.
Don Davidi: – Po kalojmë te një argument tjetër, jo mâ me pak randësi: si i vlerëson populli shqiptar martirët e vet. Kam parasysh këtë ças një thanje të shkrimtarit francez Albert Camus, drejtue martirëve të vendit të vet: “Martirë, miqtë e mi. Duhet të zgjedhim: me u harrue, me u përqeshë, me u bâ objekt tallje… ose me u kthye në vegla, për t’u kujtue….”
Pater Zefi: – Martirë ka gjithfarësh: ka martirë të së mirës e të së keqes.
Na kemë Skanderbeun e Ballaban Pashen, të dy kanë kenë shqiptarë, e shqiptar ka kenë edhe Haxhi Qamili.
Dikush vjen e na thotë se Skanderbeu asht martir, por për një tjetër martir asht Ballabani e madje edhe Haxhi Qamili.
Atë e zgjedh njeriu vetë.
Randësi ka me zgjedhë figura të deja, për me ecë përpara.
E figurat mâ të dejat janë martirët e Kombit, të kulturës të fesë.
A dishrojmë me kenë të harruem?
Sigurisht këtë nuk e dishrojmë; të përqeshun, të tallun?
As këtë jo e jo.
Vegla – për hir të kujtimit?
Këtë kishem me e dishrue.
Kishem me dishrue të ishin vegla në duert e të mirëve, por të mirët nuk përdorojnë vegla, pse ketë e quejnë servilizëm, korrupsion….
As të tallun nuk dishroj me kenë, por prap se prap edhe i talluni mbetë gjallë e del sado vonë ndoj’ kritik me ia vû nderën në vend.
Ma e keqja asht me kenë i harruem, qi don me thanë me kenë i hjedhun.
Vêne oroe në praktikë: don me xânë kos?
Dom me xânë brumin për bukë?
Ta dish se as kosi as buka nuk xêhen pa tharm.
Këtë kishem me dishrue un per martirët: me kenë tharmi i së ardhmes!
Don Davidi: – Ju, klerikët keni qenë e jeni krypa e tokës sonë, drita e njerëzve tonë, rojtarët e së mirës, që s’mund ta zhdukë askush nga zemrat, që ka me vijue me ekzistue gjithmonë edhe në orët mâ të errëta të historisë së popullit, të cilin ju e keni zgjue e e keni mbajtë me shpresë, e keni mësue me iu shmangë rrugëve ku nuk duhet të ecë. Ç’ këshill i jepni popullit shqiptar e sidomos rinisë?
Pater Zefi: – E porosis per tri gjana:
Të kenë fé, kurr të mos e braktisin fenë;
të kenë shpresë;
e mbi të gjitha, të kenë dashuni;
ky asht mesazhi qi e ka dhanë Sh’Pali përpara mejet, e para Sh’ Palit e ka dhanë Krishti vetë!
Kjo asht porosia e kjo pershndetja per të gjithë popullin shqiptar.
