LIGJET E BIZNESIT
Nga Larry Luxner
TIRANË — Gjatë pjesës më të madhe të historisë së tyre moderne, shqiptarët kanë ngatërruar armenët me hebrenjtë, dhe anasjelltas. Kjo nuk është aspak surprizuese, pasi këto dy pakica kanë pasur shumë gjëra të përbashkëta.
Duke shtuar në konfuzion është termi “Shqipëria Kaukaziane” — emri i një shteti të lashtë që ndodhej në Kaukaz, kryesisht në atë që sot është Azerbajxhani. Ky shtet lulëzoi midis shekullit të dytë para Krishtit dhe shekullit të tetë pas Krishtit, por nuk ka lidhje, as gjeografike dhe as të një natyre tjetër, me Shqipërinë moderne.
Që nga fundi i shekullit të 19-të, si armenët ashtu edhe hebrenjtë erdhën në këtë vend të vogël ballkanik në bregdetin e Adriatikut për të shpëtuar nga përndjekjet. Të dy këto etni i kanë vënë një rëndësi të madhe edukimit, duke nxjerrë mjekë, dentistë dhe intelektualë në një numër jashtëzakonisht të madh për madhësinë e tyre. Dhe gjatë viteve të gjatë dhe të errëta të komunizmit, të dy grupet luftuan me izolimin dhe asimilimin.
Në fillim të vitit 1991, me shkërmoqjen e regjimit marksist, pothuajse të gjithë hebrenjtë e Shqipërisë u larguan në Izrael. Kjo i la rreth 300 armenët e vendit si pakica më e vogël – dhe ndoshta më pak e njohur – e Shqipërisë.
Që atëherë, me shqiptarët të lirë të largohen për herë të parë pas gjysmë shekulli, komuniteti është zvogëluar në rreth 100 veta. Kështu thotë Etrit Adami, profesor muzike dhe një nga armenët më të njohur në Shqipëri, i cili gjithashtu drejton një kompani zhvillimi web dhe dizajni freelance.
Adami gjurmon rrënjët e tij armene tek stërgjyshi i tij nga ana e nënës, Mikal Truja, i cili jetonte në Edirne, Turqi, me gruan e tij armene, Takui Ohanessian.
“Para genocidit, ata kuptuan se situata në atë rajon nuk ishte e mirë, kështu që në vitin 1895 vendosën të shkonin në Shqipëri dhe të vendoseshin në Durrës,” tha Adami. “U ndihmuan nga konsullata greke dhe arritën në Durrës, por më pas Takui sëmuret dhe vdes kur gjyshi im ishte 10 vjeç. Mikal u martua përsëri dhe nga viti 1919 deri në 1920 shërbeu si kryetar i Bashkisë së Durrësit.”
Pas Genocidit Armen, i cili nisi në vitin 1915, rreth 20 deri në 30 familje armene u vendosën në Shqipëri, duke iu bashkuar atyre që ishin tashmë këtu. Shumica u vendosën në Tiranë, megjithatë disa familje, si ajo e Adamit, përfunduan në Durrës dhe Vlorë, ku u vendosën edhe shumica e hebrenjve. Ashtu si hebrenjtë, armenët u bënë mjekë, dentistë, biologë, ekonomistë dhe kontabilistë, dhe kryesisht qëndruan jashtë politikës.
Gjatë mbretërimit të mbretit Zog në vitet 1920 dhe 1930, komuniteti lulëzoi dhe disa armenë u bënë të pasur. Një nga më të shquarit ishte Mokini Poturljan, mjeku personal i mbretit. Në Luftën e Dytë Botërore, armenët luftuan me guxim, duke fituar admirimin e shokëve të tyre shqiptarë. Një rezistent i tillë, Emanuel Assadurian, u vra për aktivitetin e tij anti-nazist.
Për shkak të trimërisë së tyre në luftë, armenët e Shqipërisë nuk u veçuan për trajtim të ashpër nga udhëheqësi komunist Enver Hoxha, siç ishin disa grupe të tjera më të vogla etnike. Ata gjithashtu qenë pjesërisht të përjashtuar nga fushatat e mëvonshme të shqiptarizimit të Hoxhës.
Fatkeqësisht, përgjatë gjithë regjimit tiranik të Hoxhës, nuk lejoheshin organizata etnike të asnjë lloji, megjithatë komuniteti merrte herë pas here literaturë nga Armenia Sovjetike. Në disa raste shumë të veçanta, u lejohej të bënin vizita familjare në Armeni, falë lidhjeve të ngushta të Shqipërisë me Moskën, e cila i jepte një shqiptari me origjinë etnike nga ndonjë nga 15 republikat e Bashkimit Sovjetik të drejtën të ishte qytetar sovjetik dhe shqiptar në të njëjtën kohë.
Por për shkak se komuniteti ishte kaq i vogël, martesa me jo-armenët ishte e pashmangshme. Pra, armenët, të cilët janë kryesisht anëtarë të krishterë të Kishës Apostolike Armene, përgjithësisht martohen me të krishterë shqiptarë – rrallë myslimanë ose hebrenj. Në këtë mënyrë, ata të paktën e ruajtën fenë e tyre, edhe nëse nuk lejoheshin ta praktikonin atë hapur.
Pas vdekjes së Hoxhës në vitin 1985, pasardhësi i tij, Ramiz Alia, e mbajti Shqipërinë fort në kampin komunist, megjithëse ai prezantoi disa reforma të kufizuara politike. Ndryshimet vërtet të mëdha, megjithatë, erdhën në fillim të vitit 1990, kur demonstruesit thyen statujën prej bronzi të Hoxhës në qendër të Tiranës dhe hapën rrugën për zgjedhje shumëpartiake.
Më 28 prill 1990, pa miratimin zyrtar të qeverisë, prifti katolik Zef Pellumbi kreu një meshë për të përkujtuar viktimat armene të shtypjes, veçanërisht ata që vdiqën pa një varrim fetar. Në mars të vitit 1991 – në të njëjtin muaj, kur më në fund u zhvilluan zgjedhjet shumëpartiake – në Tiranë u krijua organizata vëllazërore Armenët e Shqiperisë.
Më vonë në atë vit, në shtator, komuniteti shënoi një tjetër moment historik: krijimin e një Armenie të pavarur pas shpërbërjes së ish-Bashkimit Sovjetik.
Armenia nuk ka ambasadë në Tiranë. Përkundrazi, ambasadori armen në Athinë, Tigran Mkrtchyan, është përgjegjës si për Greqinë ashtu edhe për Shqipërinë; përveç kësaj, Varuzhan Piranjani ka shërbyer që nga viti 2016 si konsull nderi i Armenisë në Tiranë.
Piranjani, i lindur në Tiranë nga një nënë shqiptare dhe një baba armen, punoi për shumë vite në kontabilitet dhe financë, si dhe si CEO i kompanisë më të madhe të sigurimit në Shqipëri.
Në maj 2023, u formua Shoqata e Miqësisë Armeno-Shqiptare, dhe më 15 majin e shkuar, udhëheqësit e të dy vendeve – kryeministri armen Nikol Pashinyan dhe kryeministri shqiptar Edi Rama – u takuan në margjinat e Samitit të 6-të të Komunitetit Politik Evropian në Tiranë. Ndër të tjera, ata diskutuan perspektivat e paqes midis Armenisë dhe Azerbajxhanit dhe fusha të tjera me interes të ndërsjellë.
“Mblidhemi një herë në vit në Sar’Otel, në qendër të qytetit rreth 200 metra larg sheshit Skënderbej, për të kujtuar gjenocidin dhe për të thënë disa fjalë për atë që ka mbetur nga komuniteti armen këtu”, tha Adami.
Vëllai i Prianjanit, Berzh Piranjani, është një studiues i njohur i cili ka përpiluar një fjalor shqip-armenisht prej 288 faqesh që përmban rreth 11,000 fjalë. Ai gjithashtu ka botuar një libër gramatikor prej 449 faqesh të gjuhës armene për armeno-shqiptarët që duan të thellojnë njohuritë e tyre për gjuhën e paraardhësve të tyre.
Një nga projektet më interesante që lidhin dy vendet është TUMO Tirana, degëzim i TUMO Armenia – një program arsimor falas pas shkollës “në kryqëzimin e teknologjisë dhe dizajnit”, sipas faqes së saj të internetit.
E themeluar në vitin 2011 me një fond prej 60 milionë dollarësh nga Sam dhe Sylva Simonian – një çift i shquar i diasporës armene me bazë në Shtetet e Bashkuara – TUMO u ka shërbyer që prej asaj kohe më shumë se 60,000 adoleshentëve të moshës 12-18 vjeç në të gjithë Armeninë. Qendra e saj kryesore përmban 750 stacione pune dhe strehon 15,000 studentë në javë. Ekziston një listë pritjeje prej afër 4,000, me pritjen mesatare që zgjat deri në tre muaj.
“Misioni ynë është të inovojmë të ardhmen e të mësuarit – duke vendosur aksesin e barabartë në arsim falas aty ku kryqëzohet teknologjia dhe dizajni, duke u dhënë kështu familjeve të pafavorizuara ekonomikisht akses në këtë lloj arsimimi,” tha Chris Shahinian, drejtori i zhvillimit të TUMO.
TUMO operon tre qendra të mësimit në Armeni, përveç qendrës kryesore në Jerevan — një në secilin qytet: Gyumri, Dilijan dhe Stepanakert. Aktualisht, TUMO po mbledh 50 milionë dollarë për të ndërtuar infrastrukturën që do të zgjërojë rrjetin në 16 qendra, si dhe 110 “kutia TUMO” që në thelb përbëhen nga tri kontejnerë transporti të rikuperuar të bashkuar me saldim. Këto “kutia” do të vendosen në fshatrat rurale dhe synojnë të arrijnë të gjithë të rinjtë e Armenisë, të cilët janë rreth 80,000.
Programi ka rezultuar kaq i suksesshëm sa që TUMO ka hapur tetë qendra në shtatë vende në Evropë dhe Lindjen e Mesme. Këto përfshijnë dy në Francë (Parisi dhe Lioni) dhe dy në Gjermani (Berlini dhe Mannheim); dhe një në secilin vend nga: Shqipëria (Tiranë); Libani (Bejrut); Portugalia (Coimbra); Rusia (Moskë); Zvicra (Zürich) dhe Ukraina (Kiev).
Në Tiranë, financimi vjen nga Fondacioni për Zhvillim Amerikan-Shqiptar (AADF), një organizatë jofitimprurëse e krijuar në 2009 nga Fondi i Ndërmarrjeve Shqiptaro-Amerikane me mbështetjen e USAID. TUMO Tirana ndodhet në piramidën prej betoni dhe qelqi 70 metra të lartë në kryeqytet, që dikur ishte një shenjë nderi për Enver Hoxhën.
“Programi ka tërhequr vëmendjen në gjithë Shqipërinë dhe disa qytete kanë shprehur interes për zhvillimin e vendeve të reja të TUMO,” tha Sawyer Hescock, drejtuesi i partneriteteve ndërkombëtare në TUMO, duke shtuar se ai po punon me AADF për të dizajnuar një rrjet kombëtar të qendrave të mësimit “që të arrijë në çdo cep të Shqipërisë.”
Megjithëse ende nuk ka fluturime direkte midis Jerevanit dhe Tiranës, numri i armenëve që vizitojnë Shqipërinë po rritet. Në fakt, ky vend — i mbyllur për kaq shumë vite — është sot destinacioni turistik më me rritje të shpejtë në Evropë, i njohur për plazhet e paprekura të Adriatikut, njerëzit mikpritës dhe koston relativisht të ulët. Në vitin 2023, numri i turistëve u rrit me 56% krahasuar me 2019.
Megjithatë, për shkak të emigracionit dhe asimilimit, Adami pranoi, me një hije trishtimi në zërin e tij, se ai nuk sheh një të ardhme të vërtetë për komunitetin armen në Shqipëri.
“Ne konsiderohemi pjesë e shoqërisë shqiptare”, tha ai. “Askush nuk bën më dallimin midis armenëve dhe shqiptarëve. Ata nuk ndihen më armen në gjakun e tyre”.
