Shqipëria 2000-2023/ Zhvillimi i pabarabartë ekonomik dhe përjashtimi i Veriut

Nga qendra studimore e taksave, ALTAX

Në vitin 2023, produkti i brendshëm bruto nominal i Shqipërisë arriti në 2.364 miliardë lekë, me një rritje reale prej 4,02 për qind krahasuar me vitin paraardhës. Megjithatë, kjo rritje fsheh një pabarazi të thellë rajonale: 50,26 për qind e prodhimit ekonomik gjenerohet në Rajonin Qendër, ku Tirana kontribuon me 43,8 për qind të totalit kombëtar dhe mbledh 77 për qind të të gjitha taksave. Në të kundërt, Rajoni i Veriut siguron vetëm 22,49 për qind, ndërsa Rajoni i Jugut 27,25 për qind, me kontribute minimale nga qarqe si Kukësi, Dibra dhe Gjirokastra.

Pabarazia bëhet edhe më e dukshme kur shqyrtohet prodhimi për frymë: mesatarja kombëtare është 984 mijë lekë, por në Tiranë ky tregues arrin 1.367 mijë lekë, 38,9 për qind mbi mesatare, ndërsa në Kukës bie në 549 mijë lekë, 44,2 për qind poshtë saj. Kjo diferencë prej 2,5 herësh përbën pabarazinë rajonale më të lartë në Ballkanin Perëndimor, sipas Bankës Botërore.

Indeksi Gini për shpërndarjen e prodhimit mes dymbëdhjetë qarqeve ka arritur në 0,42, nga 0,38 në fillim të mijëvjeçarit, ndërsa koeficienti i variacionit është rritur nga 0,32 në 0,41, duke konfirmuar një divergjencë të vazhdueshme dhe jo konvergjencë rajonale. Ekonomia shqiptare funksionon si tre sisteme të ndara.

Në Qendër, 82 për qind e vlerës së shtuar vjen nga shërbimet dhe ndërtimi, duke e bërë atë rezistente ndaj goditjeve. Në Veri, 41 për qind varet nga bujqësia dhe industria e lehtë, e ekspozuar ndaj luhatjeve të motit dhe çmimeve globale; thatësira e vitit 2022 uli prodhimin në Dibër me 12 për qind. Në Jug, 51 për qind mbetet në bujqësi, ndërsa turizmi kontribuon vetëm 9,5 për qind, pavarësisht potencialit për rritje prej 15 deri 20 për qind brenda pesë vjetësh nëse shfrytëzohet si në Kroaci.

Gjatë periudhës 2000–2023, rritja mesatare reale vjetore ishte 3,8 për qind, por Tirana u rrit me 5,1 për qind, ndërsa Kukësi vetëm me 1,9 për qind. Dekada e parë u mbështet në remitanca, që shtuan 1,5 pikë përqindje në rritje, por pa krijuar baza të qëndrueshme.

Pas vitit 2011, ndërtimi në Tiranë dhe turizmi bregdetar në Vlorë e Sarandë u bënë motorët kryesorë, me 90 për qind të përfitimeve të përqendruara në Qendër dhe bregdet. Buxheti i shtetit për vitin 2023 alokoi 62 për qind të shpenzimeve kapitale në Rajonin Qendër, duke ushqyer një cikël vicioz: mbledhja e taksave në Tiranë çon në investime të përqendruara aty, të cilat tërheqin popullsi dhe biznese, rrisin prodhimin dhe, rrjedhimisht, taksat e ardhshme.

Kjo lë Veriun dhe Jugun rural me vetëm 38 për qind të investimeve, por për gati gjysmën e popullsisë kombëtare; një banor i Tiranës përfiton tre deri katër herë më shumë investime publike sesa një banor i Kukësit apo Dibrës. Nëse tendencat vazhdojnë, deri në vitin 2030 indeksi Gini mund të kalojë 0,45, duke e bërë Shqipërinë një nga vendet me pabarazinë rajonale më ekstreme në Evropë, me rrezik real për stabilitet social, emigrim masiv dhe humbje të kohezionit territorial.

Për të ndalur këtë spirale, propozohen pesë masa të menjëhershme, të bazuara në modele të suksesshme ndërkombëtare:

1. Krijimi i një Fondi Rajonal të Barazimit, si në Gjermani pas ribashkimit, duke rishpërndarë 15 për qind të të ardhurave nga TVSH-ja drejt qarqeve me prodhim për frymë nën mesatare, duke siguruar rreth 150 milionë euro në vit vetëm për Veriun.

2. Vendosja e Zonave Ekonomike Speciale në Kukës dhe Gjirokastër, sipas modelit polak, me zero tatim fitimi për pesë vjet për kompanitë që punësojnë mbi pesëdhjetë persona vendas, duke krijuar 500 deri 800 vende të reja pune për zonë.

3. Investimi në lidhshmëri totale infrastrukturore, faza e dytë e autostradës Shkodër–Prizren dhe rindërtimi i hekurudhës Durrës–Pogradec për të ulur kostot logjistike me 30 për qind dhe për të shtuar 0,5 pikë përqindje në rritjen kombëtare çdo vit.

4. Zbatimi i arsimit profesional dual sipas modelit gjerman, duke alokuar 50 për qind të buxhetit të arsimit profesional në Veri për programe që kombinojnë shkollën me punën praktike, duke rritur produktivitetin bujqësor me 25 për qind dhe duke mbajtur të rinjtë në vend.

5. Zhvillimi i turizmit të integruar përmes partneriteteve publiko-private në Jug, si në Kroaci, për të tërhequr një milion vizitorë shtesë në vit, duke shtuar 0,8 pikë përqindje në prodhimin kombëtar dhe 10 mijë vende pune të qëndrueshme.

Këto masa nuk kërkojnë shpikje të reja, por vullnet politik, transparencë dhe monitorim të rreptë. Pa to, Shqipëria rrezikon të mbetet një vend me një qendër të mbingarkuar dhe një periferi të braktisur. Me zbatim të shpejtë, brenda pesë deri shtatë vjetësh mund të arrihet një rritje e balancuar, rezistente dhe vërtet kombëtare.