NGA AKADEMIK, PROF. DR. ANASTAS ANGJELI
Një vështrim pas, në verën e vitit 2007, na sjell në kujtesën tonë faktin se pasiguritë që lidheshin me vlerësimin e aseteve të mbështetura nga tregu subprime i SHBA-ve dhe mungesa e transparencës ndaj ekspozimeve bankare u përkthyen shpejt në një krizë likuiditeti në tregjet e parasë, duke detyruar bankat qendrore të ndërhyjnë.
Kjo ndërhyrje, së pari, mori formën e injeksioneve të përkohshme, masive dhe të sterilizuara të parave të gatshme. Në funksion të kësaj situate dhe këtij qëllimi, si hap i parë, bankat kryesisht modifikuan profilin e rezervave të tyre, duke përqendruar, për shembull, pjesën kryesore të kërkesës së tyre për rezerva në fillim të periudhës së mirëmbajtjes së rezervave të tyre minimale në Europë, me qëllim të sigurimit nga goditjet e kësaj krize që po shpërthente.
Përgjigjja e bankave qendrore, në raste të tilla, prandaj është konvencionale dhe në përputhje me misionet e tyre: ulja e normave të interesit, ndonjëherë agresive, si në Shtetet e Bashkuara, për të kundërshtuar efektet recesionare të goditjes financiare dhe veprimet e huadhënësve për të siguruar likuiditetin e tregut. Në lidhje me këtë të fundit, bankat qendrore kujdesen për të menaxhuar likuiditetin në mënyrë të tillë që të mos ndikojë në pritjet e agjentëve në drejtimin e politikës monetare dhe të sigurojë që volatiliteti i normës së tregut të parasë nuk ndikon në kurbën e normës së interesit. Por, kolapsi i Lehman Brothers në shtator 2008 çoi në një ndryshim dramatik të situatës.
Tensionet në tregun e parasë arritën në kulmin e tyre, me përhapjen e normave të interesit duke arritur nivele të pashembullta. Më 8 tetor 2008, BQE-ja, FED-i, Banka e Anglisë, Banka e Kanadasë, Banka Kombëtare Zvicerane (SNB) dhe Riksbank (Suedi) ulën së bashku normat e tyre të interesit me 50 pikë përqindje. Kjo ishte një lëvizje e paparë. Kjo datë shënoi gjithashtu përdorimin e veprimeve jokonvencionale të bankave qendrore.
Disa faktorë shpjegojnë këtë zhvendosje: (1) shkalla e paparashikuar sistemike e parazgjedhjes së Lehman Brothers dhe frika nga një spirale globale deflacioniste; (2) niveli i ulët i normave nominale të interesit bazë, i cili në disa vende arriti minimumin e tij dhe erdhi kundër “kufizimit zero”; (3) mosfunksionimi i mekanizmit të transmisionit të politikës monetare konvencionale për shkak të paralizës së tregut ndërbankar dhe jolikuiditetit të aktiveve të caktuara.
Në këtë kontekst, bankat qendrore po ndryshojnë rrënjësisht modalitetet e tyre të ndërhyrjes. Operacionet e injektimit të parave të gatshme nuk sterilizohen, edhe pse bankat e mbajnë pjesën më të madhe të saj në formën e depozitave të bankës qendrore. Rezultati është një zgjerim i fortë i bilancit të tyre dhe bazës monetare. Përpara pandemisë COVID-19, bankat qendrore ishin kryesisht të shqetësuara për sigurimin e stabilitetit të çmimeve dhe stabilitetit financiar dhe shumica e tyre nuk e konsideronin më punësimin si pjesë te “mandatit” të tyre.
Por, me zhvillimit ekonomike financiare për shkak të krizës COVID-19, bankat qendrore përsëri po luajnë një rol themelor në zhvillimin e përgjigjeve ekonomike, përfshirë ndihmën dhe mbështetjen për punësimin. Në mekanizmat e tyre të reagimit ndaj krizave, shumë banka qendrore kanë aplikuar politikat e synuara të ndihmës për punësimin, kryesisht në sektorin e Ndërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme, por edhe me mbështetjen indirekte ndaj atyre që kanë humbur venet e punës. Në të ardhmen, këto programe të synuara mund të rriten për të ndihmuar më të prekurit gjatë krizës aktuale dhe të papunët në sektorë të ndryshëm.
Midis fazës së shpëtimit dhe fazës së rimëkëmbjes ekonomike, është thelbësore të sigurohet që të gjitha masat e rimëkëmbjes pas krizës të jenë në përputhje me nevojën për të siguruar një kalim të drejtë të zhvillimit të qëndrueshëm. Veçanërisht në drejtim të investimeve në krijimin e vendeve të punës dhe zhvillimin e aftësive në sektorë të favorshëm për qëndrueshmërinë, së bashku me mbështetjen e mbrojtjes sociale për punëtorët në sektorët ku procesi i tranzicionit është përshpejtuar (sektorët e naftës dhe gazit, për shembull).
Për të “rindërtuar më mirë”, është e rëndësishme të forcohet më tej harmonizimi fiskalo-monetar në mënyrë që të përdoren mundësitë ekzistuese për të siguruar një rimëkëmbje më elastike. Shumica e bankave qendrore janë të mandatuara për të arritur dhe ruajtur stabilitetin e çmimeve dhe stabilitetin financiar. Megjithatë, ndërsa stabiliteti i çmimeve është objektivi i vetëm i disa bankave qendrore, mandati i bankave të tjera i referohet kushteve të përgjithshme ekonomike, përfshirë rritjen dhe punësimin, përveç stabilitetit.
Në praktikë, megjithatë, shumica e bankave qendrore nuk e konsiderojnë më mbajtjen dhe krijimin e vendeve të punës si pjesë eksplicite të mandatit të tyre. Tradicionalisht, për bankat qendrore të shqetësuara për normën e papunësisë (siç është Rezerva Federale në Shtetet e Bashkuara), ndryshimi në politikën e normës së interesit është parë si mjet kryesore dhe shpesh instrumenti i vetëm i politikës monetare në dispozicion që mund të ndikojë indirekt në normën e papunësisë.
Në këtë kontekst, nëse bankat qendrore pranojnë punësimin si një objektiv dytësor, ato mund të mbështesin punësimin, me kusht që inflacioni të mbetet i ulët dhe i qëndrueshëm, duke i mbajtur normat e interesit të ulëta deri në atë kohë që norma e papunësisë të arrijë nivelin e saj natyror. Është e rëndësishme të mbahet në vëmendje se në vitin 2012 FED-i njoftoi për herë të parë se politika e saj e normës së interesit ishte e lidhur me një objektiv sasior të punësimit.
Në këtë kontekst, shkalla e papunësisë që nuk përshpejton inflacionin korrespondon me nivelin teorik të papunësisë, nën të cilin pritet të rritet inflacioni. Kryerja e politikës monetare, me supozimin se norma e papunësisë nuk përshpejton inflacionin, do të përfshinte lënien e papunësisë së mjaftueshme në ekonomi për të parandaluar rritjen e inflacionit përtej objektivit ose të intervalit të pritshëm.
Para vitit 2008, shumë banka qendrore u pajtuan me një objektiv të vetëm (stabilitetin e çmimeve) dhe një instrument të vetëm (normën e interesit), të zyrtarizuar nga qasja e “shënjestrimit të inflacionit”, me anë të së cilës një objektiv i shpallur i inflacionit duhet të arrihet, duke mos lënë asnjë hapësirë për objektiva dytësorë siç është punësimi. Me këtë qasje, qëllimet e tjera, të tilla si rritja, zhvillimi, punësimi ose ulja e varfërisë, shihen si qëllime të papërshtatshme të politikës monetare, pra, në njëfarë mënyre nënprodukte të një strategjie të politikës monetare të fokusuar në inflacionin që synon stabilizimin e përgjithshëm të ekonomisë.
Nëse kjo vlen në praktikë apo jo, kjo është vënë në pikëpyetje gjerësisht. Qasja e shënjestrimit të inflacionit gjithashtu u kritikua rëndë pas krizës financiare të vitit 2008, pas së cilës stabiliteti financiar u pranua si një qëllim shtesë që bankat qendrore ose mbikëqyrësit financiarë të merrnin parasysh, përmes një politike makroprudenciale.
Kriza financiare e vitit 2008 tregon se në kohë krize, bankat qendrore shpesh përshtatin qasjet e tyre dhe vendosin korniza dhe instrumente politikash që më parë konsideroheshin “jokonvencionale”. Ky ndryshim në praktikë, në përgjigje të një goditjeje, mund të shihet edhe në përgjigjen aktuale të politikës së bankës qendrore ndaj tkurrjes së rëndë ekonomike të shkaktuar nga pandemia Covid-19.
Kriza ekonomike e shkaktuar nga lufta kundër pandemisë Covid-19 i ka detyruar qeveritë të zbatojnë masa të mëdha shpëtimi ekonomike, disa prej tyre të pashembullt. Qeveritë vendosën shpejt ndihmat fiskale dhe kanë qenë duke shqyrtuar se si të hartojnë paketa të përshtatshme stimulimi fiskal.
Bankat qendrore dhe autoritetet mbikëqyrëse financiare gjithashtu luajnë një rol kyç në përgjigjet ndaj krizës së krijuar nga pandemia COVID-19 si gjatë fazës së stabilizimit të menjëhershëm ashtu edhe gjatë fazës së mëvonshme të rimëkëmbjes. Ky rol rritet me shumë në kushtet e kërcënimit edhe të krizës energjetike. Shumë banka qendrore, përveç uljes së normave të interesit, vendosën shpejt të zgjerojnë rregullimet e tyre të kolateralit për të përfshirë një larmi më të gjerë aktivesh dhe me cilësi më të mirë; ato zbatuan programe të reja lehtësuese sasiore, ose forcuan ato ekzistuese dhe prezantuan mekanizma të ndryshëm shtesë të synuar dhe jo të synuar (ri)financimi dhe prokurimi.
Bankat qendrore dhe mbikëqyrësit financiarë kanë lehtësuar rezervat kapitale kundërciklike dhe standardet rregullatore në përpjekje për të inkurajuar huadhënien dhe investimet. Në përgjithësi dhe në mënyrë më indirekte, punësimi ka përfituar nga politikat në shkallë të gjerë të lehtësimit monetar dhe mbikëqyrjes që janë vendosur për të siguruar likuiditet dhe financim me kosto të ulët për ekonominë reale përmes sistemit financiar.
Përveç kësaj, një numër i konsiderueshëm i bankave qendrore kanë miratuar politika të reagimit ndaj krizave që synojnë drejtpërdrejt në mbështetjen e punësimit. Mund të dallohen dy kategori kryesore: Së pari, këto politika kanë marrë kryesisht formën e mekanizmave mbështetës të huas për të mbrojtur punësimin në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, të cilat janë burimi më i madh i vendeve të punës, në të gjitha ekonomitë. Këto mekanizma ekzistojnë në forma të ndryshme, por të gjithë kanë të njëjtin objektiv të përgjithshëm: të sigurojnë që NVM-të(SME) të marrin hua me norma interesi më të ulëta dhe që bankat të kenë stimuj shtesë për të qenë në gjendje të ofrojnë këto hua. Përtej Covid-19, këto masa synojnë t’u japin bankave qendrore një rol të mundshëm në tranzicionin klimatik të tregut të punës.
Së dyti, një hap tjetër i ndërmarrë nga bankat qendrore dhe mbikëqyrësit financiarë është të kërkosh nga bankat tregtare që të propozojnë moratorium të synuar të pagesës së huas dhe/ose plane të shtyrjes për shlyerje ose gjoba pa interes për individët, të cilët kanë humbur punën e tyre, ose kanë pësuar shkurtime të pagave ndaj Covid-19. Përgjigjja e bankave qendrore ndaj krizës Covid-19 ka luajtur një rol të rëndësishëm në zbutjen e papunësisë, përmes lehtësimit të përgjithshëm monetar dhe lehtësimit të mbikëqyrjes dhe përmes mbështetjes më të drejtpërdrejtë sektorit të NVMve.
Sidoqoftë, kjo përgjigje ende nuk është vlerësuar sa duhet për të thënë se po gjeneron një rimëkëmbje të qëndrueshme nga kriza sanitare, një rimëkëmbje që do të përshpejtonte kalimin në një ekonomi elastike dhe neutrale të karbonit, e cila nuk do të linte askënd prapa dhe do të zvogëlonte pabarazitë.
Bankat qendrore e njohin nevojën për të “rindërtuar më mirë” dhe mjeti për reagimin ndaj krizës – krijuar nga rrjeti kërkimor i sektorit financiar ndërkombëtar INSPIRE – demonstron lidhjet e drejtpërdrejta midis ekonomisë, mjedisit dhe punësimit në rastin më të mirë në një gjendje embrionale. Hulumtimet e fundit tërheqin vëmendjen për rëndësinë e drejtimit të përgjigjeve fiskale dhe monetare drejt një portofoli produktiv dhe të balancuar të investimeve në njerëz, natyrë dhe infrastrukturë fizike. Sa u përket hapave të ardhshëm, roli i ri i bankave qendrore pritet të jetë si vijon:
•Për të qenë efektive, politikat e rimëkëmbjes do të duhet të adresojnë shqetësimet ekzistuese shoqërore dhe politike, duke përfshirë papunësinë, zvogëlimin e varfërisë dhe pabarazinë.
•Programet e ndryshme aktuale të punësimit të NVM-ve duhet të zgjerohen në mënyrë që të ndihmojnë njerëzit më të cenueshëm gjatë kësaj krize dhe të investojnë në përmirësimin e mjedisit.
•Të gjitha masat e reagimit ndaj krizave duhet të jenë në përputhje me nevojën për të siguruar një tranzicion të drejtë. Theks i veçantë duhet t’i kushtohet krijimit të vendeve të punës, zhvillimit të aftësive dhe punës së denjë në sektorët e ekonomisë të favorshëm për qëndrueshmërinë, kryesisht për të mbështetur punëtorët dhe komunitetet në sektorë të destabilizuar nga kriza (të tillë si nafta dhe gazi, aviacioni, transporti, tregtia, shitja me pakicë).
•Bankat qendrore mund të mbështesin investimet e qeverisë në krijimin e vendeve të punës për infrastrukturën e qëndrueshme dhe restaurimin e natyrës përmes prokurimit te letra me vlerë sovrane dhe instrumente të tjerë, për të adresuar menjëherë papunësinë për shkak të krizës Covid-19 dhe për të adresuar ndryshimet strukturore afatgjata të shkaktuara nga përshpejtimi i ndryshimeve klimatike dhe rënia e biodiversitetit.
* * *
Banka e Shqipërisë, në rolin e Bankës Qendrore, që pas krizës së vitit 2008 dhe tashmë gjatë krizës së shkaktuar nga pandemia, ka monitoruar me vëmendje vazhdimisht situatën, duke ndërmarrë në kohën e duhur masat dhe veprimet e duhura për t’u përballur goditjet e këtyre dy krizave. Për këtë qëllim, BSH përdori një sërë instrumentesh operacionale dhe hapësirën rregullatore në dispozicion, për të minimizuar pasojat e pandemisë në ekonomi dhe në sistemin financiar shqiptar në veçanti.
Në veçanti u koordinua me eficiencë stimuli fiskal me bashkërendimin e politikës monetare, si dy faktorë kyçë që kontribuuan në përballjen në kohë dhe me efikasitet ndaj krizës dhe efekteve të pritshme të saj në nivel kombëtar. Këto masa ndihmuan për një rimëkëmbje më të shpejtë të ekonomisë post-pandemi, e cila tashmë ka startuar. “Qëndrimi vigjilent” i BSH duhet të vazhdojë ndaj zhvillimeve të fundit në ekonominë globale dhe ndikimeve në ekonominë tonë , sidomos përballja me goditjen e fundit të çmimeve globale, veçanërisht të sinjaleve të krizës energjetike./Panorama/
