Akademiku Emin Riza shprehet se gjendja e monomeve të kulturës në vend nuk njihet nga institucionet përgjegjëse.
Sipas tij, kjo ka sjellë që dëmtimet të vazhdojnë dhe ndërhyrjet të mungojnë për monumentet e kulturës. Në intervistën për “SOT” specialist i fushës së trashëgimisë kulturore Emin Riza rendit disa probleme dhe thekson që gjendja sot është përgjegjësi e Ministrisë së Kulturës. Por dhe pse specialistët pohojnë herë pas here për probleme të ndryshme në fushën e trashëgimisë kulturore, duket se zëri i tyre nuk dëgjohet sa duhet nga institucionet.
E në këtë situatë, që për akademikun Emin Riza po vijon prej vitesh duhet që të merret mendimi i njohësve më të mirë të fushës së trashëgimisë kulturore. Me probleme sipas tij është dhe puna që bën sot Instituti i Monumenteve të Kulturës. Sipas akademikut nga ajo punë që bëhej në vitet ‘80 me specialistët sot nuk është më për mbrojtjen e monumenteve.
-Ju dhe të tjerë specialistë të trashëgimisë kulturore jeni kritik mbi mënyrën se si punohet sot nga institucionet. Si ishte puna në Institutin e Monumenteve të Kulturës kur ju ishit atje?
Xhevat Erder ka qenë drejtor i Qendrës Ndërkombëtare të Institutit për Studimin për Mbrojtjen dhe Restaurimin e Monumenteve me qendër në Romë. Në vitin 1980 ai erdhi për të vizituar monumentet e kulturës në vendin tonë dhe për të parë gjendjen e tyre. Mua më caktuan për ta shoqëruar. E shoqërova në Tiranë, shkuam më pas dhe në Berat, dhe ditën e tretë afër drekës e shoqërova për të ngrënë drekën. Por duke ecur ai ndaloi para hotelit ku ne do të shkonim për drekën dhe më tha: Emin Qendrën Ndërkombëtare të Restaurimit të Monumenteve nuk duhet ta lemë në Romë, por duhet ta biem në Tiranë. Unë t’ju them të drejtën e mora si një ekzagjerim siç ndodh zakonisht, por pas disa muajsh u bë një konferencë ndërkombëtare në Romë, ku u thirrëm dhe ne nga Shqipëria. Aty ishin përfaqësues nga shtete të ndryshme të Europës dhe kisha dhe unë një kumtesë. Xhevati drejtonte konferencën, por sa shkoj për të folur ai tha një minutë mos fillo dhe ai filloi vetë të fliste. Aty ka folur për monumentet dhe punën tonë gjatë, mbi mënyrën se si realizohej mbrojtja e monumenteve të kulturës në vendin tonë. E gjithë salla që ishte plot vetëm dëgjonin. Kjo gjë ka ndodhur në vitet ‘80. Por para ‘90 puna nga Instituti i Monumenteve ka qenë ndryshe. IMK ishte 6 a 7 degë atelie në qytetet kryesore, që kishin një numër punonjësish që merreshin me restaurimin sipas projekteve që hartoheshin nga specialistët që ishin atë kohë në atelie, por dhe në IMK në sektorë të ndryshëm dhe njëri prej të cilëve ishte sektori i arkitekturës popullore. Hartoheshin projektet, miratoheshin në sektor dhe më pas miratoheshin dhe në KKR. Pasi aprvoheshin projektet siguroheshin fondet dhe zbatoheshin punimet restauruese. Punimet e mirëmbajtjes ato vite ishin më të shpeshta dhe njoftoheshin degët dhe atelietë nga personeli i kujdestarëve të monumenteve, që paguheshin nga shteti. Kujdestarët ishin në përgjithësi edhe mjeshtra që dhe vetë ndonjë ndërhyrje të vogël mund ta bënin, duke njoftuar gjithmonë se çfarë bënin. Kjo funksiononte në mënyrë të shkëlqyer. Minimumi nga drejtuesit e sektorëve përkatës vizitoheshin një herë apo dy herë në vit monumentet, ndërsa kujdestarët i kishin vijimisht në mbikëqyrje. Por sot nuk ka më as kujdestarë monumentesh as kujdes si dikur. Pas viteve ‘90 puna më monumentet e kulturës u afrua tek zero.
-Si ndikoi kjo në fushën e trashëgimisë kulturore?
Tek ne u shkatërrua i gjithë sistemi, që funksiononte për trashëgiminë tonë kulturore. U shkatërrua sistemi në monumentet e kulturës, u shkatërrua rrejti i kujdestarëve, rrjeti u punonjësve të mirëmbajtjes u shkatërrua. Fondet për restaurimin e monumenteve u zvogëluan shumë. Gjendja e monumenteve në vend nuk njihet sot sa duhet nga Instituti i Monumenteve të Kulturës. Nuk pyetën më specialistët e fushës që janë njohës të mirë të trashëgimisë kulturore. Sot çdo gjë është e rastit, kur dikur kishte dhe mjaft botime. Unë në këtë moshë që jam sot kam bërë disa botime, dhe del së shpejti dhe monografia e 17 për arkitekturën popullore të banesës. Pra janë 17 monografi nga unë, dhe artikuj janë 126 që janë botuar në revista shkencore. Por pse sot thuhet ndodh kështu me monumentet? Sepse sot ka mosdije në institucionet tona për vlerat e monumenteve të kulturës dhe për tiparet kompoziconale teknike dhe arkitekturore.
-Gjirokastra që ju herë pas here keni kërkuar vëmendje është diskutuar shumë herë për vlerat e saj që po dëmtohen në trashëgiminë kulturore. Sa është shqetësuese për ju?
Duhet mirëmbajtje e vazhdueshme. Ashtu si dhe jeta njerëzve që vijimisht kërkon mirëmbajtje ku sa më e madhe të jetë mosha e njeriut aq më të mëdha janë mundësitë për sëmundje. Sa më e madhe të jetë mosha e banesës, duke qenë se në dallim nga kishat me shfrytëzim jo shumë të dendur, banesat banohen për gjithë jetën ka dhe gjithmonë kërkesa. Kërkesat jetësore ndaj banesës janë në rritje. Kështu që banesa është objekt ndryshimesh dhe duhet që këto të mos cënojnë vlerat për të cilat është vënë në mbrojtje. Ka një problematikë të madhe sot. Ndaj mbikëqyrja e monumenteve sidomos e tipologjisë së banesës popullore duhet vijimisht të jetë nën mbikëqyrje të specialistëve për të parandaluar dhe për të ndërhyrë në kohën e duhur, por dhe si duhet për të mos lejuar vijimin e dëmtimeve, pra shkatërrimin.
-Ju përmendët punën në vitet ’80 me monumentet, po sot sipas jush si është ky institut?
Instituti i Monumenteve të Kulturës pothuajse nuk funksion, është për faqe të zezë. Unë ju tregova kur në 1980 erdhi në Shqipëri Xhevat Erder dhe pa punën tonë me monumentet, kurse sot është katastrofë.
-Po Ministria e Kulturës?
Ministria e Kulturës sigurisht që ka përgjegjësinë e saj në trashëgiminë kulturore. Edhe tani po të shkojmë të pyesim, po do thonë në ministri është restauruar kjo apo ajo banesë. Por si bëhet? Apo i marrin banesat i lyejnë dhe i suvatojnë nga jashtë.
-Jo pak raste denoncimet për shkatërrimet janë bërë nga qytetarë të ndryshëm apo dhe specialistë jashtë institucioneve, ndërsa prej tyre më shumë flitet pas bëhet me dije dëmtimi?
Po sigurisht, sepse nuk duhet të flitet. Nuk duhet të flitet, pse ti prishin qejfin drejtoreshave apo ministreve? Edhe për mua sigurisht që do të thonë, ky e ka zakon të gjejë gabime, sepse tani nuk po merret më me monumentet e kulturës.
-Edhe një tjetër arkitekt, që ka punuar dikur në Institutin e Monumenteve të Kulturës para viteve ‘90 shprehet se në ato vite bëhej një punë shkencore me monumentet…
Edhe unë bashkohem me të. Sot nuk ka asgjë nga ajo punë që bëhej ndër vite. Thelbi i kualifikimit të njerëzve bëhet në punë dhe nëpërmjet punës restauruese. Për arsye se nuk ka ende tek ne institucione mësidhënëse në të cilën të përgatiten kuadro për fushën e restaurimit. Restauratorët formohen në punë në Institutin e Monumenteve të Kulturës, ashtu jam formuar dhe unë. Në vitin 1962 u emëruam Aleksandër Meksi, unë dhe Pirro Thomo, që ishim për herë të parë tre kuadro të larta inxhinierë në grupin e kulturës materiale, që kishte sektorin arkeologjisë, të etnografisë dhe të mbrojtjes së monumenteve. Në 1965 nga sektori i monumenteve u krijua Instituti i Monumenteve të Kulturës. Por që fatkeqësisht pas viteve ‘90 ky institut është për faqe të zezë. Formimi i kuadrit restaurator realizohej në punë dhe nëpërmjet punës. Pra kuadrot e rinj që vinin inxhinierë të rinj caktoheshin në sektorë që ishin atë kohë, si për kullat, kalatë, ndërtimet e kultit dhe banesave. Në këta sektorë kishte kuadro më të vjetër dhe kur vinin të rinjtë visheshin asistentë të kuadrove me përvojë dhe në punë e sipër përfitonin dijet profesionale të fushës, të vlerave të monumenteve dhe restaurimit. Nuk mund të restaurosh një objekt pa njohur vlerat e tij.
-Ju keni dhënë dorëheqjen dikur nga Këshilli Kombëtar i Restaurimeve. A jeni thirrur më nga Ministria e Kulturës edhe për ndërhyrjet që kanë lidhje me Gjirokastrën, duke qenë se ju jeni dhe hartues i dosjes në UNESCO?
Jo, jo asnjëherë më. Por i dinë vetë ata, kanë idetë veta. Më kujtohet im atë gjuhëtar i nivelit të lartë pyeste një koleg, që punonte në shtetin turk për gjendjen e studimeve të fushës së gjuhësisë. Im atë gjente të shpjegimet e tij shpesh gabime dhe thoshte: pse kështu? Por kolegu i tij kishte një përgjigje standarde: xhahilia efendëm, i përgjigjej tim eti. Kur më pa mua që po shikoja me çudi ai tha, xhahilia efendëm-injoranca zotëri. Pra shkaku i këtyre të metave është padija. Edhe unë sot për gjendjen e monumenteve në Shqipëri them është padija e atyre që janë në ngarkuar zyrtarisht me vlerësimin e tyre, duke quajtur vlerësim gjurmimin, vënien në mbrojtje të monumenteve të rëndësishëm, dokumentimin, restaurimin, botimin, etj. Por sot s’e vret njeri mendjen.
-Dhe nëse vijon kjo gjendje çfarë sjell?
Është vetëshkatërrimi i sigurt i këtyre vlerave. Vetëshkatërrim i trashëgimisë kulturore, e cila nëse nuk ka ndërhyrje të vijueshme për pjesët e dëmtuara në shkallë të ndryshme ky dëmtim i vogël do të bëhet më i madh. Dhe kështu me radhë do të ketë rrënime pjesore, dëmtime pjesore dhe humbje të vlerave origjinale të monumentit.
-Ju jeni studiues i banesës popullore, sa është ruajtur ndër vite?
Ky është një problem që nuk ka për të gjetur zgjidhje edhe në vende të zhvilluara. Banesa popullore në Shqipëri ndër vite është dëmtuar aq sa nuk dihet. Sot nuk dihet se sa është dëmtuar në Shqipëri, sepse u prish rrjeti i kujdestarëve, i cili nuk ekziston më.
-Çfarë kërkoni nga ministrja e re e Kulturës për trashëgiminë kulturore?
Puna e parë ndërhyrjet duhet të paraprihen me njohjen e përhershme të vijueshme sa më të thellë dhe më të dendur të monumenteve të kulturës. Pa njohur gjendjen e monumenteve ti nuk do ta dish sa është nevoja për ndërhyrje apo ku do bëhet ndërhyrje, në cilën pjesë të monumentit. Tek ne po vijojnë rrënimet në trashëgiminë kulturore, sepse është ajo që ju thashë pak më parë xhahili efendëm. Injoranca është padija e punonjësve të institucioneve për gjendjen e monumenteve të kulturës, të cilët janë shpërndarë në të gjithë hapësirën e vendit, dhe kjo sjell probleme.
Gazeta “SOT”
